Σε ολόκληρο το νομό υπάρχουν τέσσερα εργατικά σωματεία. Των τσαγγαράδων, των ραφτάδων, των οικοδόμων και των λιμενεργατών- φορτοεκφορτωτών. Υπάρχει επίσης μια ομάδα δημοσίων υπαλλήλων –όχι όμως με την οργάνωση και δομή ενός σωματείου- που έχει σαν εκπρόσωπό της τον ΣΠΥΡΟ ΜΠΕΚΑ, υπάλληλος ο ιδιος στα Τ.Τ.Τ. (ο ΟΤΕ της εποχής). Το σωματείο των λιμενεργατών-φορτοεκφορτωτών είχε μεγάλη επιρροή στους εργάτες και ιδιαίτερα έντονη και δυναμική δράση. Η δυναμική του πήγαζε από την φύση και τη θέση του επαγγέλματος. Τα εμπορεύματα έφευγαν ή έρχονταν στο νομό Άρτας μόνο μέσω της θαλάσσιας οδού. Η διακίνησή τους γινόταν αποκλειστικά από το λιμάνι της Κόπραινας, κι έτσι οι λιμενεργάτες με ακούραστες διεκδικήσεις, κατόρθωναν να πιέζουν τους εργοδότες τους πιο εύκολα και να κατακτούν δικαιώματα που δεν μπορούσαν οι συνάδελφοί τους σε άλλους κλάδους.
Οι εγγεγραμμένοι στα λίγα αυτά σωματεία αποτελούσαν τη μειοψηφία της εργατικής τάξης του νομού, που υπέφερε από ένα καθεστώς ασυδοσίας, αδικίας και στυγνής εκμετάλλευσης, στους εργασιακούς χώρους και γενικότερα. Οι χωροφύλακες αποτελούν φόβο και τρόμο για τους εργάτες που παρ’ όλο το κυνηγητό και τις διώξεις, οργανώνουν σποραδικά κάποιες απεργίες και άλλες κινητοποιήσεις. Όπως όμως σε κάθε ιστορική περίοδο υπάρχουν οι πρωτεργάτες των αγώνων, έτσι και εδώ ξεχωρίζουν τα πρωτοπόρα εργατικά στελέχη που παίρνουν στους ώμους τους την ευθύνη της οργάνωσης των συναδέλφων τους. Με αλφαβητική σειρά, τα ονόματα των κυριοτέρων στελεχών αυτών, στην μεγάλη πλειοψηφία τους μέλη και στελέχη του νεοσύστατου Κομμουνιστικού Κόμματος (ΚΚΕ), είναι:
1) ΑΜΠΕΛΟΓΙΑΝΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ, τσαγγάρης
2) ΓΕΡΟΥΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ, εργάτης
3) ΓΚΑΛΙΜΑΝΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ, τσαγγάρης
4) ΓΚΟΥΜΑΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ, τσαγγάρης
5) ΔΑΦΝΟΣ ΑΛΙΚΙΒΙΑΔΗΣ, οικοδόμος
6) ΔΡΟΥΓΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ, μαραγκός
7) ΖΕΡΒΑΣ ΠΕΡΙΚΛΗΣ, τσαγγάρης
8) ΖΕΡΒΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ, τσαγγάρης
9) ΚΑΤΣΑΡΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ, τσαγγάρης
10) ΚΑΜΕΝΟΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ, τσαγγάρης
11) ΚΑΜΕΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ, τσαγγάρης
12) ΚΩΣΤΑΡΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, τσαγγάρης
13) ΛΥΓΟΥΡΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ, ράφτης
14) ΛΥΓΟΥΡΑΣ ΣΠΥΡΟΣ, αδελφός του Γιώργου
15) ΜΠΑΡΤΖΙΩΚΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ, εργάτης
16) ΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΠΥΡΟΣ, καπνεργάτης
17) ΜΠΙΚΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ, κουρέας
18) ΜΠΙΤΖΑΜΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ, ομπρελάς
19) ΜΠΟΤΣΩΛΗΣ ΣΠΥΡΟΣ, μαραγκός
20) ΝΑΚΟΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ, εργάτης
21) ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ, τσαγγάρης
22) ΠΑΠΑΊΏΑΝΝΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ, ράφτης
23) ΠΑΝΟΥΤΣΟΣ ΚΩΣΤΑΣ, μαραγκός
24) ΣΠΗΛΙΑΝΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ, εργάτης
25) ΤΣΙΜΠΟΥΚΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ, καπνεργάτης
26) ΧΑΤΖΑΡΑΣ ΑΝΔΡΕΑΣ, τσαγγάρης
27) ΧΕΙΜΑΡΙΩΤΗΣ ΚΩΣΤΑΣ, εργάτης
28) ΧΑΡΑΛΑΜΠΗΣ ΦΩΤΗΣ, κουρέας
Απέναντι από την είσοδο του τότε Κρατικού νοσοκομείου, είχε το γαλακτοπωλείο του ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΜΑΣΤΡΟΓΙΑΝΝΗΣ. Το μαγαζί αυτό αποτελούσε τόπο συνάντησης και πολιτικών συζητήσεων, πολλών εργατικών στελεχών και μελών του ΚΚΕ, ανταλλαγής επαναστατικών βιβλίων και διάδοσης του παράνομου Ριζοσπάστη. Κομβικό σημείο στην ανάπτυξη του κινήματος στην πόλη της Άρτας, είναι η άφιξη και μόνιμη εγκατάσταση το 1929 του, οπλουργού στο επάγγελμα, ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥ ΓΚΟΝΤΖΟΥ. Μέχρι τότε δεν υπάρχουν πυρήνες του ΚΚΕ στην Άρτα και τα γύρω χωριά. Ο Γκόντζος ιδρύει την πρώτη οργάνωση του ΚΚΕ στο νομό, ένα πολύ σημαντικό βήμα στην μετέπειτα εξέλιξη της δράσης του εργατικού κινήματος της περιοχής.
Μέχρι το 1931 με πρωτεργάτη το Γκόντζο και τους Δ. ΚΑΤΣΑΡΟ και Γ. ΣΤΥΠΑ, θα δημιουργηθούν 18 πυρήνες του ΚΚΕ και 23 πυρήνες της ΟΚΝΕ (Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας). Εκείνη τη χρονιά θα συμβεί ένα πρωτόγνωρο γεγονός στην Άρτα. Περίπου δέκα χιλιάδες κάτοικοι των ορεινών άγονων χωριών του νομού, κυριευμένοι από την απελπισία που φέρνει η πείνα, και οργανωμένοι από τους κομμουνιστές, εφορμούν στις κρατικές αποθήκες σιτηρών, ακινητοποιούν τη δύναμη της χωροφυλακής και μοιράζονται 150.000 οκάδες καλαμπόκι. Αυτή η νίκη των πεινασμένων ορεσίβιων, θα ανεβάσει το ηθικό των εργατών της πόλης και θα τους οπλίσει με πίστη στην αποτελεσματικότητα της δύναμής τους.
Στις αρχές της επόμενης χρονιάς πραγματοποιείται η πρώτη μεγάλη οργανωμένη απεργία. Περισσότεροι από εκατό οικοδόμοι, που χτίζουν ένα συγκρότημα σχολείων (1ο Γυμνάσιο και 1ο και 2ο Δημοτικό σχολείο), απέναντι από την πλατεία Σκουφά, με μεροκάματο μόνο 25 δραχμές, και δουλεύοντας «από ήλιο σε ήλιο», βάζουν στις τσάντες τα μυστριά και τα σφυριά τους και βγαίνουν στο δρόμο. Μια τριμελής επιτροπή απεργών με επικεφαλής τον ΑΛΚΙΒΙΑΔΗ ΔΑΦΝΟ, επισκέπτεται το Δήμαρχο και το Νομάρχη ζητώντας αυξήσεις στα μεροκάματα και οχτάωρο. Η απεργία προκαλεί μεγάλη αναταραχή, ο τοπικός τύπος την προβάλλει στα πρωτοσέλιδά του και ο λαός ξεσηκώνεται στο πλευρό των οικοδόμων, οι οποίοι καταφέρνουν να επιστρέψουν νικητές στα γιαπιά.
Την ίδια χρονιά (1932), γιορτάζεται για πρώτη φορά στην Άρτα η εργατική Πρωτομαγιά. Η εκδήλωση έγινε σε καθεστώς παρανομίας κάτω από τη μύτη της χωροφυλακής, στους Κεραμάτες, έναν οικισμό έξω από την πόλη, σ’ ένα χωράφι. Οι εργάτες έφτασαν στο χώρο της εκδήλωσης σε μικρές ομάδες και συγκεντρώθηκαν περίπου διακόσια άτομα. Ανάμεσα στους ομιλητές ήταν και ο γραμματέας του ΚΚΕ στο νομό Χαράλαμπος Γκόντζος, που μίλησε για τα προβλήματα των εργατών της περιοχής και των Ελλήνων εργαζομένων γενικότερα. Στην ομιλία του ανέλυσε την κατάσταση όπως αυτή διαμορφωνόταν στο παγκόσμιο κίνημα, με τις ελπίδες που γεννούσε στους εργάτες των λαών όλου του κόσμου, το στέριωμα της μεγάλης Οκτωβριανής Επανάστασης στη Σοβιετική Ένωση, προκαλώντας μεγάλο ενθουσιασμό στους εργάτες.
Μετά την επιτυχία αυτών των εκδηλώσεων, το εργατικό κίνημα δείχνει να ανεβαίνει απειλητικά για την άρχουσα τάξη και τους εκφραστές της. Οι καταπιεσμένοι εργάτες αρχίζουν να αντιδρούν στη στυγνή εκμετάλλευση των αφεντικών και την τρομοκρατία που σκορπούσε η παντοδύναμη χωροφυλακή. Τώρα είναι η ώρα που πρέπει να βρεθούν νέοι μηχανισμοί καταστολής, πιο αποτελεσματικοί. Νομάρχης, διοικητής Χωροφυλακής, Δικαστικοί, και άλλοι παράγοντες του νομού, συσκέπτονται πυρετωδώς για να αντιμετωπίσουν τον «κομμουνιστικό κίνδυνο».
Στις βουλευτικές εκλογές του 1932, που έγιναν με απλή αναλογική, υποψήφιος του ΚΚΕ είναι ο γιατρός ΑΝΔΡΕΟΠΟΥΛΟΣ. Ο Γκόντζος και ακόμα τρία εργατικά στελέχη, μέλη του κόμματος, εμπλέκονται ενεργά στον εκλογικό αγώνα. Μπαίνουν έτσι ακόμα μια φορά στο μάτι των Αρχών. Μετά από πολλές συσκέψεις, και με αφορμή την παράβαση από τη μεριά των εργατών του ιδιώνυμου, ενός νόμου που ψήφισε η κυβέρνηση Βενιζέλου το 1929 για να χτυπήσει την άνοδο του ΚΚΕ, η «Επιτροπή Ασφαλείας» του νομού συλλαμβάνει τους τέσσερις πρώτους «επικίνδυνους» κομμουνιστές. Οι συλληφθέντες καταδικάζονται σε πολύμηνη φυλάκιση και εκτοπίζονται σε Ανάφη, Ίο και Φολέγανδρο. Μετά από αυτούς θα ακολουθήσουν κι άλλοι πολλοί αγωνιστές και για πολλά χρόνια ακόμα, να φυλακίζονται, να βασανίζονται και να παίρνουν το δρόμο της εξορίας σε πολλά μέρη της ίδιας της πατρίδας τους …
Η τοπική εφημερίδα «Ελεύθερος Λόγος» γράφει την 1η Απριλίου 1933: «Ληξάσης της ποινής των, επανήλθον οι υπό κομμουνισμώ κατηγορούμενοι, κ.κ. Γεώργιος Στύπας, Χαράλαμπος Γκότζιος, Δημήτριος Κατσαρός και Τάκης Ζάγκας».
Επανήλθαν χωρίς όμως να «σωφρονιστούν». Λίγο καιρό μετά την επιστροφή των τεσσάρων, γίνεται στην Άρτα μεγάλο συλλαλητήριο των πορτοκαλοπαραγωγών. Στην επιτροπή αγώνα που πηγαίνει στη Νομαρχία για να καταθέσει υπόμνημα με τα αιτήματά τους, συμμετέχει ο Γκόντζος. Οι παραγωγοί βρίσκουν την πόρτα κλειστή και παρ’ όλες τις φωνές τους κανείς δεν τους δίνει σημασία. Τότε ο Γκόντζος περνάει πάνω από τα ψηλά κάγκελα της αυλής και από την πίσω πόρτα μπαίνει στη Νομαρχία και δίνει το υπόμνημα στη γυναίκα του νομάρχη. Καταδικάζεται γι’ αυτή την «εισβολή» του σε έξι μήνες φυλακή.
Οι κινητοποιήσεις των εργατών δεν γινόταν πια να σταματήσουν. Τα μεγάλα εργασιακά προβλήματα που τους απασχολούν, το καθεστώς ανελευθερίας και η φτώχεια που βιώνουν, σπρώχνουν όλο και περισσότερους στη συσπείρωση στα σωματεία τους. Πρωτοπόροι οι τσαγγαράδες, πιο ανοιχτοί στις νέες προοδευτικές και επαναστατικές ιδέες, απασχόλησαν συχνά με τις κινητοποιήσεις τους τις αρχές του νομού. Κατάφερναν πολλές φορές να ικανοποιούν τα αιτήματά τους, αφού οι κινητοποιήσεις τους είχαν πολύ μεγάλη συμμετοχή. Να σημειωθεί εδώ πως δεν υπάρχει ακόμα Εργατικό Κέντρο στο νομό κι έτσι οι διοικήσεις των σωματείων συνέρχονταν για συνεδριάσεις στα γραφεία του ΚΚΕ.
Στις δημοτικές εκλογές του 1934, το ΚΚΕ κατεβάζει υποψήφιο Δήμαρχο τον συνδικαλιστή τσαγγάρη ΔΗΜΗΤΡΗ ΚΑΤΣΑΡΟ, που παίρνει 145 ψήφους. Θεωρείται επιτυχία αν αναλογιστεί κανείς πως δεν ψήφιζαν οι γυναίκες, τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγιναν οι εκλογές και επίσης πως ήταν η πρώτη φορά που κατέβηκε υποψήφιος των εργατών. Στις βουλευτικές εκλογές της ίδιας χρονιάς, το ΚΚΕ κατεβάζει υποψήφιο βουλευτή τον Χαράλαμπο Γκόντζο. Στους εργάτες επικρατεί ενθουσιασμός. Κάνουν ένα προεκλογικό αγώνα κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες, ενώ έχουν και εκλογικό κέντρο στην περιοχή «Μουχούστι». Τα αποτελέσματα δίνουν στον υποψήφιο των εργατών μόλις 160 σταυρούς. Το όφελος όμως από αυτή την εκλογική μάχη είναι πολύ μεγαλύτερο αφού βγαίνουν στο προσκήνιο του αγώνα μια σειρά νέα εργατικά στελέχη.
Το 1936 η φασιστική δικτατορία του Μεταξά καθαιρεί τους εκλεγμένους εκπροσώπους των εργατών από τις διοικήσεις των σωματείων και διορίζει δικούς της. Είναι φυσικό από τότε και για όσο διαρκέσει η δικτατορία οι φασίστες «συνδικαλιστές» να εξαντλούν την δραστηριότητά τους σε ύμνους και φιέστες στον… «πρώτο εργάτη» Ιωάννη Μεταξά. Τα εργατικά στελέχη του νομού που είχαν πρωτοστατήσει μέχρι τώρα στους λαϊκούς αγώνες, έπαιρναν το δρόμο για τα μπουντρούμια της Ασφάλειας όπου βασανίζονταν και φυλακίζονταν. Τα περισσότερα από τα στελέχη που αναφέρονται πιο πάνω, εξορίστηκαν μακριά από τον τόπο τους σαν «επικίνδυνοι».
Μέχρι όμως να ξεσπάσει ο πόλεμος, θα υπάρξει άλλη μια μεγάλη στιγμή του κινήματος στο νομό: ο (παράνομος) γιορτασμός της εργατικής Πρωτομαγιάς το 1938. Με πρωτοβουλία του ΚΚΕ, αρχίζει με απόλυτη μυστικότητα η προετοιμασία της εκδήλωσης. Ανατίθεται στον επικεφαλής της μαθητικής οργάνωσης της ΟΚΝΕ Γυμνασίου, Β. ΖΟΡΜΠΑ, να βγάλει με καρμπόν πολλές χειρόγραφες προκηρύξεις με συνθήματα της Πρωτομαγιάς και κατά της δικτατορίας. Η οργάνωση όρισε τους ανθρώπους που θα έριχναν τη νύχτα τις προκηρύξεις και θα κρεμούσαν στους δρόμους της πόλης τα πανό με τα αντιδικτατορικά συνθήματα. Χιλιάδες προκηρύξεις διασκορπίστηκαν στους δρόμους, αναρτήθηκαν σε κεντρικά σημεία μεγάλες κόκκινες σημαίες, και η μέρα ξημέρωσε με την Άρτα κατακόκκινη. Η ασφάλεια πιάστηκε για μια ακόμα φορά στον ύπνο. Δεν μπόρεσε να πιάσει κανέναν από τους οργανωτές. Οι πρωτοπόροι αγωνιστές της Άρτας είχαν κερδίσει μια ακόμα νίκη απέναντι στη φασιστική δικτατορία. Στο δεύτερο μέρος, προσεχώς, θα γίνει αναφορά στην περίοδο των πρώτων χρόνων μετά την απελευθέρωση.
Βιβλιογραφία:
Γιαννάκου-Γιάννη Μαστρογιάννη: «Χρονικό. Το λαϊκό κίνημα στο νομό Άρτας, 1931-1945». Εκδόσεις Πέτρα. Αθήνα 2004.
Βασίλη Β. Σφαλτού: «Μνήμες αγώνων. Η Εθνική Αντίσταση και τα ταραγμένα χρόνια της Αριστεράς στην Άρτα». Εκδόσεις Συμεών, Άρτα 1997.
Αλέκου Κουτσούκαλη: «Η Εθνική Αντίσταση του νομού Άρτας, 1940-1945. Αναμνήσεις, σκέψεις, κρίσεις. Τόμος πρώτος». Εκδόσεις Ιωλκός, Αθήνα 1983.[ΓΕΝΑΡΗΣ 2012]
